Σάββατο 6 Ιουνίου 2009

Μιχαήλ Μπακούνιν: Ο «πατέρας» των αναρχικών


Ο Μιχαήλ Αλεξάντροβιτς Μπακούνιν (ρωσ.: Михаил Александрович Бакунин) υπήρξε Ρώσος θεωρητικός του αναρχισμού που με τα γραπτά του και με το βίο του λειτούργησε ως σημείο αναφοράς στην ιστορία του αναρχικού κινήματος, καθώς αποτέλεσε μία από τις πλέον διάσημες επαναστατικές μορφές του 19ου αιώνα. Επηρεάστηκε από την εγελιανή φιλοσοφία και κυριότερα από την ιστορική διαλεκτική από την οποία συνήγαγε και τη θεωρία της αναρχικής πάλης. Ήρθε σε επαφή με τον Μαρξ και τον Ένγκελς και φυσικά τον Προυντόν, τις θέσεις του οποίου για τον αναρχισμό ασπάσθηκε: ο Μπακούνιν εναντιώθηκε στην ύπαρξη κάθε μορφής κράτους, ακόμα και σοσιαλιστικού.

Α.Βιογραφικά στοιχεία

Τα πρώτα χρόνια

Ο Μιχαήλ Μπακούνιν, ένας από τους πιο σημαντικούς αναρχικούς του 19ου αιώνα, γεννήθηκε στο Πριαμούκινο κοντά στο Τβερ (σημερινό Καλίνιν), το 1814 στις 8 Μαΐου. Προερχόμενος από αριστοκρατική ρωσική οικογένεια, προορίστηκε από την οικογένειά του για στρατιωτική καριέρα στην Αγία Πετρούπολη. Ήδη από τότε, τα πρώτα χρόνια έχει την άποψη ότι οι στρατιώτες είναι δουλοπάροικοι, που δωροδοκούνταν με αμοιβές και δώρα για να καταστείλουν τον υπόλοιπο λαό. Η σχολή του πυροβολικού στην οποία κατατάχτηκε το 1828, κατακλυσμένη από αριστοκράτες, είχε την μεγαλύτερη ελευθερία στη σκέψη και την έρευνα από οποιοδήποτε άλλο τομέα του στρατού. Έτσι, ο Μπακούνιν στρέφει το ενδιαφέρον του προς τη φιλοσοφία. Το 1832 γίνεται αξιωματικός, αλλά μην αντέχοντας το τρόπο ζωής στο στρατό, παραιτείται το 1835 και οδεύει για τη Μόσχα όπου ελπίζει να σπουδάσει φιλοσοφία.

Ο Εγελιανισμός ήταν τότε σε άνοδο και κίνησε το ενδιαφέρον του Μπακούνιν ο οποίος πήρε την άδεια να σπουδάσει στην Γερμανία, στηριγμένος στην οικονομική βοήθεια του Χέρτσεν (Hertzen). Επισκέφτηκε το Βερολίνο, τη Δρέσδη και τη Λειψία, εμβαθύνοντας στη φιλοσοφία του Χέγκελ, που τη χαρακτήρισε κατόπιν ώς την "άλγεβρα της Επανάστασης". Ήδη όμως έκλινε προς την ετερόδοξη σχολή, που ανέδειξε άτομα όπως ο Λούντβιχ Φόυερμπαχ (Ludwig Feuerbach) και ο Νταβίντ Φρίντριχ Στράους (David Friedrich Strauss).

Η δράση του σε Δρέσδη, Παρίσι, Πράγα

Το 1842 ο Μπακούνιν βρισκόταν στη Δρέσδη και επηρεασμένος από τον Άρνολντ Ρούγκε προσχώρησε στο κίνημα της εγελιανής αριστεράς. Ένα δοκίμιό του με τίτλο "Η Αντίδραση στην Γερμανία" πήρε μεγάλη δημοσιότητα και τον ανάγκασε να καταφύγει στην Ελβετία. Το 1843 επισκέφτηκε το Παρίσι και γνώρισε τον Πιέρ Ζοζέφ Προυντόν (Pierre Joseph Proudhon), ο οποίος εκείνη την χρονιά δημοσίευσε το Η δημιουργία της τάξης στην ανθρωπότητα. Η γνωριμία αυτή τον έκανε να ενστερνιστεί τις αναρχικές απόψεις. Τα επόμενα χρόνια ο Μπακούνιν τα αφιέρωσε στο να κάνει το σοσιαλδημοκρατικό κίνημα αναρχικό και διεθνές.

Από το 1844 μέχρι το 1848 έζησε κυρίως στο Παρίσι. Το γεγονός πως υπήρχαν εναντίον του υποψίες για κατασκοπία από την πλευρά των Ρώσων, οδήγησε την ρωσική κυβέρνηση να ανακαλέσει την άδεια με την οποία του επιτρεπόταν να κατοικεί στο εξωτερικό. Αντί να υπακούσει στη διαταγή και να επιστρέψει στη Ρωσία, απηύθυνε κάλεσμα σε Πολωνούς και Ρώσους για ένωση σε μια πανσλαβική επαναστατική συνομοσπονδία. Τότε επικηρύχθηκε για 10.000 ρούβλια και η γαλλική κυβέρνηση τον απέλασε. Αλλά η επανάσταση του Φεβρουαρίου του 1848 τον έφερε πίσω στο Παρίσι. Από εκεί όρμησε στην Πράγα μεταλαμπαδεύοντας τη σπίθα της επανάστασης, για να ξεσηκώσει το συνέδριο των Σλάβων. Επίσης έγινε μέλος της σλαβικής επαναστατικής επιτροπής.

Το 1849 ανεβαίνει στα οδοφράγματα της Δρέσδης στο πλευρό του Ρίχαρντ Βάγκνερ (Richard Wagner). Προσπαθώντας να διαφύγει από την Δρέσδη συνελήφθη, φυλακίστηκε και καταδικάστηκε σε θάνατο το Μάιο του 1850. Η καταδίκη του μετατράπηκε σε ισόβια. Σχεδίασε να δραπετεύσει στην Αυστρία, συνελήφθη ξανά και καταδικάστηκε σε θάνατο αλλά τελικά εκδόθηκε στη Ρωσία.

Φυλάκιση, εξορία και ξανά Ευρώπη

Κρατήθηκε για αρκετά χρόνια σε ένα μπουντρούμι στο φρούριο Νέβα και για μεγάλο χρονικό διάστημα στη Σιβηρία (από το 1857). Στο διάστημα τη εξορίας του στη Σιβηρία παντρεύτηκε τη νεαρή Πολωνέζα Antonia Kwiatkowska. Μολονότι πέρασε πολλά χρόνια στη φρίκη των ποινικών κολαστηρίων, το πνεύμα του παρέμεινε ανυπότακτο. Κατόρθωσε τελικά να δραπετεύσει και να περπατήσει ανατολικά πάνω από 1.00 μίλια μέσα από τρομερές κακουχίες, φθάνοντας στη θάλασσα, από όπου πέρασε απέναντι στην Ιαπωνία. Από εκεί μπήκε σε πλοίο για την Καλιφόρνια και από κει βρέθηκε στη Νέα Υόρκη, για να καταφύγει τελικά στο Λονδίνο όπου φιλοξενήθηκε από τον Alexander Hertzen. Έχοντας υποστεί αναρίθμητες δυσκολίες και περιπέτειες και έχοντας αναμιχθεί με όλους τους τύπους των ανθρώπων, κάτω από όλες τις συνθήκες, διαπίστωσε ότι κάθε κυβέρνηση ήταν τυραννία. Ρίχτηκε στην επαναστατική δράση με έντονο ενθουσιασμό. Με τον Χέρτσεν δημοσίευσε τον "Συναγερμό της Επανάστασης" (Tocsin of revolution).

Η Πρώτη Διεθνής, οι διαφωνίες με τον Μάρξ, ο θάνατος

Το 1868, προσχώρησε στη Διεθνή Ένωση Εργαζομένων, επίσης γνωστή ως Πρώτη Διεθνή, μια ομοσπονδία ριζοσπαστικών συνδικάτων με παραρτήματα στις περισσότερες ευρωπαϊκές χώρες. Το 1869, η Σοσιαλδημοκρατική Συμμαχία δεν έγινε δεκτή στη Διεθνή με το επιχείρημα ότι ήταν και η ίδια μια διεθνής οργάνωση, και ότι στη Διεθνή επιτρέπονταν ως μέλη μόνο εθνικές οργανώσεις. Έτσι η συμμαχία αυτοδιαλύθηκε και τα διάφορα τμήματα που την αποτελούσαν προσχώρησαν στη Διεθνή το καθένα ξεχωριστά. Ο Μπακούνιν συνέβαλε στη δημιουργία παραρτημάτων της διεθνούς στην Ιταλία και την Ισπανία.

Ανάμεσα στο 1869 και 1870, ο Μπακούνιν γνωρίζεται με τον Σεργκέι Νετσάγιεφ ο οποίος φαίνεται να εκμεταλλεύεται τον επαναστατικό ενθουσιασμό του πρώτου προκειμένου να υλοποιήσει τα διάφορα σχέδιά του. Σύντομα ο Μπακούνιν διακόπτει κάθε σχέση με τον Νετσάγιεφ για πολλούς λόγους, κυρίως όμως λόγω της Μακιαβελλικής και "Ιησουίτικης" μεθόδου του Νετσάγιεφ - που, εκτός των άλλων, συμπεριέλαβε και την δολοφονία ενός συντρόφου του, του φοιτητή Ιβάνωφ- σύμφωνα με την οποία όλα τα μέσα δικαιολογούνται προκειμένου να επιτευχθούν οι στόχοι.

Το 1870 ο Μπακούνιν πρωτοστάτησε σε μια αποτυχημένη εξέγερση στη Λυών, πάνω σε αρχές που εφαρμόστηκαν στην πράξη αργότερα από την Παρισινή Κομμούνα. Κάνοντας έκκληση για γενική εξέγερση σε απάντηση της κατάρρευσης της γαλλικής κυβέρνησης κατά τη διάρκεια του Γαλλο-Πρωσικού πολέμου, και επιδιώκοντας να μετασχηματίσει την αντιπαράθεση των δυνάμεων κυριαρχίας σε κοινωνική επανάσταση, συνέταξε τη διακήρυξη της αναρχικής επανάστασης που τοιχοκολλήθηκε στη Λυών στις 26 Σεπτεμβρίου 1870.Χαρακτηριστικά αναφέρεται : "καταργούνται η κυβερνητική εξουσία του κράτους και η διοικητική μηχανή , επειδή κατέληξαν να είναι άχρηστες" (άρθρο 1) και "αναστέλλεται η λειτουργία των ποινικών και πολιτικών διακστηρίων και τις αρμοδιότητές τους επωμίζεται η Λαϊκή Δικαιοσύνη" (άρθρο 2).

Στο συνέδριο του 1872 κυριάρχησε η διαμάχη ανάμεσα στη φράξια γύρω από τον Καρλ Μαρξ,που στήριζε τη συμμετοχή στις κοινοβουλευτικές εκλογές, και τη φράξια γύρω από τον Μπακούνιν, που αντιτάχτηκε σε μια τέτοια συμμετοχή. Η φράξια αυτή έχασε την ψηφοφορία, ωστόσο αυτό δεν ήταν αρκετό για τον Μαρξ. Στο τέλος του συνεδρίου ο Μπακούνιν και διάφοροι άλλοι που ανήκαν στη φράξια αποβλήθηκαν για υποτιθέμενη συγκρότηση μυστικής οργάνωσης μέσα στη Διεθνή. Οι διαφωνίες με τον Μαρξ, που οδήγησαν στην αποβολή από τη Διεθνή στο συνέδριο αυτό, αποτέλεσαν ένδειξη της αυξανόμενης αντίθεσης μεταξύ δυο κυρίων ρευμάτων που σχηματίστηκαν στους κόλπους της. Δηλαδή μεταξύ των "αντί-απολυταρχικών" τμημάτων της Διεθνούς, τα οποία υποστήριζαν την άμεση επαναστατική δράση και την οργάνωση των εργαζομένων προκειμένου να καταργηθούν άμεσα το κράτος και η κεφαλαιοκρατία, και των σοσιαλδημοκρατικών τμημάτων που ήταν σύμμαχοι του Μάρξ, τα οποία υποστήριζαν την κατάκτηση της πολιτικής δύναμης από την εργατική τάξη και την ύπαρξη μιας μεταβατικής μορφής κράτους μετά την επανάσταση.

Οι αναρχικοί επέμεναν ότι το συνέδριο ήταν στημένο και έτσι οργάνωσαν δική τους διάσκεψη της Διεθνούς στο Saint - Ymer στην Ελβετία. Ο Μπακούνιν συνέχισε να δραστηριοποιείται σε αυτή αλλά και στο ευρωπαϊκό σοσιαλιστικό κίνημα. Στα χρόνια μεταξύ του 1870 και 1876 έγραψε ένα μεγάλο μέρος της εμβρυώδους εργασίας του, όπως το "Κρατισμός και Αναρχία" και το "Θεός και Κράτος". Παρά τη φθίνουσα πορεία της υγείας του προσπάθησε να συμμετάσχει σε μια εξέγερση στην Μπολόνια, αλλά αναγκάστηκε να επιστρέψει στην Ελβετία μεταμφιεσμένος και να εγκατασταθεί στο Λουγκάνο. Συνέχισε να δραστηριοποιείται στο ριζοσπαστικό κίνημα της Ευρώπης, έως ότου τα περαιτέρω προβλήματα της υγείας του τον ανάγκασαν να μεταφερθεί σε ένα νοσοκομείο της Βέρνης στην Ελβετία, όπου πέθανε στις 1 Ιουλίου του 1876.

Β.Μερικές σκέψεις

Η ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ ΕΙΝΑΙ ΠΟΛΕΜΟΣ

Οι επαναστάσεις δεν είναι παιδιάστικα παιχνίδια ούτε φλυαρίες ακαδημαϊκών, όπου μοναχά οι ματαιοδοξίες αλληλοεξοντώνονται, ούτε αγώνας φιλολογικός όπου το μόνο που χύνεται είναι μελάνι. Η επανάσταση είναι πόλεμος κι όποιος λέει πόλεμος εννοεί καταστροφή ανθρώπων και πραγμάτων. Είναι αναμφίβολα θλιβερό για τον άνθρωπο, που ακόμα δεν ανακάλυψε ένα πιο ειρηνικό μέσο προόδου, όμως ως τις μέρες μας η ιστορία δεν προχωρά ούτε βήμα χωρίς να βαφτιστεί στο αίμα. Εξάλλου η αντίδραση δεν μπορεί να κατηγορήσει διόλου την επανάσταση για κάτι τέτοιο. Η ίδια έχυσε πολύ περισσότερο αίμα σε κάθε αφορμή. Απόδειξη οι σφαγές του Παρισιού τον Ιούνη του 1848 και τον Δεκέμβρη του 1851, η ωμή καταπίεση των αυταρχικών κυβερνήσεων των άλλων χωρών, την ίδια εποχή κι έπειτα, δίχως να αναφερθούμε στις δεκάδες, τις εκατοντάδες, τις χιλιάδες των θυμάτων που στοιχίζουν οι πόλεμοι οι οποίοι είναι αναγκαίες συνέπειες, κάτι σαν περιοδικός πυρετός αυτής της πολιτικής και κοινωνικής κατάστασης που ονομάζουν αντίδραση.

ΚΙΝΔΥΝΟΙ ΤΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ

Αυτό που διακηρύσσω, λοιπόν, ως έναν βαθμό, είναι η εξέγερση της ζωής κατά της επιστήμης ή μάλλον κατά της εξουσίας της επιστήμης. Όχι για να καταστρέψουμε την επιστήμη – πράγμα εγκληματικό για την ανθρωπότητα – αλλά για να την ξαναβάλουμε οριστικά στην θέση της. Μέχρι σήμερα η ανθρώπινη ιστορία δεν ήταν παρά μια διαρκής και αιμοχαρής σφαγή εκατομμυρίων ταλαίπωρων ανθρώπων για κάποια ανελέητη αφαίρεση: θεό, πατρίδα, κρατική ισχύ, εθνική ευημερία, ιστορικά δίκαια, δικαιοσύνη, πολιτική ελευθερία, κοινό συμφέρον. Αυτή ήταν ως τις μέρες μας η φυσική αναπόδραστη και μοιραία πορεία των ανθρώπινων κοινωνιών. Δεν είναι στο χέρι μας να κάνουμε κάτι γι αυτό. Προκειμένου για το παρελθόν, πρέπει να το αποδεχτούμε όπως θα κάμναμε με κάθε φυσικό πεπρωμένο. Πρέπει να πιστέψουμε ότι ήταν ο μόνος δυνατός δρόμος για την διαπαιδαγώγηση του ανθρώπινου είδους. Και δεν πρέπει να ξεγελιόμαστε στο σημείο αυτό. Ακόμα κι αν αποδώσουμε το μεγαλύτερο μερίδιο για τούτα τα μακιαβελικά τεχνάσματα στις άρχουσες τάξεις, πρέπει να αναγνωρίσουμε ότι καμμιά μειοψηφία δε θα ‘ταν ικανή να επιβάλει αυτές τις φριχτές θυσίες στις μάζες, αν αυτές οι ίδιες δεν είχαν μια οριακά ενστικτώδη παρόρμηση να θυσιάζονται πάντοτε γι αυτές τις αδηφάγες αφαιρέσεις, που σαν βρυκόλακες τράφηκαν με αίμα ανθρώπων.

ΟΜΟΙΟΜΟΡΦΙΑ ΚΑΙ ΔΙΑΦΟΡΕΤΙΚΟΤΗΤΑ

Δεν θα κουραζόμουν ποτέ να το επαναλαμβάνω: η ομοιομορφία είναι θάνατος, η διαφορετικότητα είναι ζωή. Η πειθαρχημένη ενότητα, που δεν μπορεί να πραγματωθεί σ’ ένα οποιοδήποτε κοινωνικό περιβάλλον δίχως να καταστρέψει τον δημιουργικό αυθορμητισμό της σκέψης και της ζωής, δολοφονεί τις κοινωνίες. Η ζωντανή ενότητα, η αληθινή κοινότητα που επιθυμούμε είναι εκείνη που γεννά η ελευθερία στους ίδιους τους κόλπους των ανεξάρτητων και διαφορετικών εκδηλώσεων της ζωής, εκφραζόμενη από τον αγώνα. Θα καταλάβαινα την λατρεία ενός στρατηγού τακτικού στρατού για την νεκρική σιωπή που η πειθαρχία επιβάλλει στο πλήθος. Ο δικός σας στρατηγός, ο δικός μας στρατηγός, ο στρατηγός του λαού, δεν έχει ανάγκη αυτή τη σιωπή των σκλάβων γιατί είναι συνηθισμένος να ζει και να διατάζει μέσα στην ταραχή. Η ταραχή είναι το πάθος της λαϊκής ζωής, η μόνη ικανή να βγάλει όλον αυτό τον κόσμο από τις αδικίες που υφίσταται, και δεν μπορούμε να υποκινήσουμε αρκετά αυτό το πάθος και αυτή τη ζωή.

ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΣΥΝΕΙΔΗΣΗ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ ΤΟΥ ΚΡΑΤΙΣΜΟΥ

Είναι δυνατό και μέσα από την πιο έξυπνη εμπνευσμένη και ενεργητικά εκφρασμένη προπαγάνδα να μεταφυτέψουμε στις μεγάλες μάζες ενός έθνους τάσεις φιλοδοξίες, πάθη και σκέψεις που είναι απόλυτα ξένες προς αυτές, που δεν είναι προϊόν της ιστορίας,των συνηθειών και των παραδόσεων; Μου φαίνεται ότι, όταν το ερώτημα τοποθετείται έτσι, κάθε λογικός και ευαίσθητος άνθρωπος που δεν έχει ιδέα για τον τρόπο που αναπτύσσεται η λαϊκή συνείδηση, μπορεί να απαντήσει μόνο αρνητικά. Τελικά ,καμία προπαγάνδα δεν δημιούργησε ποτέ τεχνητά μια πηγή ή μια βάση για τις φιλοδοξίες και τις ιδέες αίνους λαού, που είναι πάντοτε τα αποτέλεσμα της αυθόρμητης ανάπτυξης τους και των πραγματικών συνθηκών ζωής.

Τι μπορεί να κάνει τότε η προπαγάνδα; Μπορεί, γενικά, να εκφράσει τα ίδια τα ένστικτα του προλεταριάτου με μια νέα ,πιο συγκεκριμένη και πιο κατάλληλη μορφή. Μπορεί μερικές φορές να συντομεύσει και να διευκολύνει το ξύπνημα της συνείδησης των ίδιων των μαζών. Μπορεί να τις κάνει να συνειδητοποιήσουν το τι είναι, τι αισθάνονται και τι ήδη επιθυμούν παρορμούνε από τα ένστικτα, αλλά ποτέ η προπαγάνδα δεν μπορεί να τις κάνει ότι δεν είναι, ούτε να ξυπνήσει μέσα στην καρδιά τους πάθη που είναι ξένα με τη ίδια τους την ιστορία. Τώρα να συζητήσουμε το ζήτημα αν με την προπαγάνδα είναι δυνατό να αποκτήσει ένας λαός πολιτική συνείδηση. Για πρώτη φορά πρέπει να καθορίσουμε τι είναι πολιτική συνείδηση για τις λαϊκές μάζες. Δίνω έμφαση στη φράση για τις λαϊκές μάζες, γιατί ξέρουμε πολύ καλά ότι για τις προνομιούχες τάξεις πολιτική συνείδηση δεν είναι τίποτε άλλο παρά το δικαίωμα για κατάκτηση που είναι εγγυημένο και κατοχυρωμένο, του εκμεταλευτου της εργασίας των μαζών και το δικαίωμα να τις κυβερνά, ώστε να εξασφαλίζει αυτήν την εκμετάλλευση. Αλλά για τις μάζες, που είναι υποδουλωμένες, που εξουσιάζονται και αποτελούν αντικείμενο εκμετάλλευσης σε συνίσταται η πολιτική συνείδηση; Αυτή μπορεί να διασφαλιστεί μόνο από ένα πράγμα την θεά της εξέγερσης. Αυτή η μανά αποτελεί την απαραίτητη ιστορική προϋπόθεση για την πραγμάτωση κάθε μια χωριστά και όλων των ελευθέριων.

Βλέπουμε ότι αυτή η φράση, πολιτική συνείδηση μέσα σε όλη την πορεία της ιστορικής εξέλιξης, κατέχει δυο εντελώς διαφορετικά νοήματα που αντιστοιχούν σε δυο αντιμαχόμενες απόψεις. Από την σκοπιά των προνομιούχων τάξεων, η πολιτική συνείδηση σημαίνει κατάκτηση, υποδούλωση κα τον αδιαχώριστο μηχανισμό για αυτή την εκμετάλλευση των μαζών: την δεσποτική κρατική οργάνωση. Από την σκοπιά των μαζών, έχει το νόημα της καταστροφής του κράτους. Κατά συνέπεια εννοεί πράγματα που είναι διαμετρικά αντίθετα. Τώρα, είναι απόλυτα βέβαιο ότι ποτέ δεν υπήρξε κανένας λαός που να μην αισθάνθηκε στην αρχή της υποδούλωσης την ανάγκη να εξεγερθεί. Η εξέγερση αποτελεί φυσική τάση της ζωής. Ακόμα και το σκουλήκι στρέφεται ενάντια στο πόδι που το λειώνει. Γενικά, η ζωτικότητα και η σχετική αξιοπρέπεια ενός ζώου μπορεί να μετρηθεί από την δύναμη του ένστικτου της εξέγερσης. Μέσα στον κόσμο των ζωών, όπως και στον ανθρώπινο κόσμο, δεν υπάρχει καμιά συνήθεις πιο εξευτελιστική, πιο ηλίθια ή πιο δειλή από την συνήθεια της δουλικής υποταγής και της καταπίεσης από κάποιον άλλον. Αμφισβητώ το ότι υπήρξε λαός που τόσο εκφυλισμένος που κάποτε, τουλάχιστον στην αρχή της ιστορίας τους που δεν εξεγέρθηκε ενάντια στο ζυγό των αφεντικών, των εκμεταλλευτών και του κράτους.

Αλλά πρέπει να αναγνωριστεί επίσης ότι από την εποχή του μεσαίωνα, το κράτος έχει καταστέλλει όλες τις λαϊκές εξεγέρσεις. Όλες οι αποκαλούμενα επαναστάσεις του παρελθόντος –συμπεριλαμβανομένης και της γαλλικής επανάστασης παρ΄ όλες τις υπέροχες ιδέες που ενέπνευσαν-δεν υπήρξαν τίποτε άλλο παρά η πάλη ανάμεσα σε αντίπαλες εκμεταλλεύτηκες τάξεις για την αποκλειστική απόλαυση των προνομιών που πρόσφερε το κράτος. Το μόνο που εκφράζουν είναι ο αγώνας για την κυριαρχία και την εκμετάλλευσης των μαζών.

Και οι μάζες; Αλίμονο !Πρέπει να αναγνωριστεί ότι οι μάζες επέτρεψαν στον εαυτό τους να διαφθαρεί βαθιά και να γίνει απαθής από την καταστρεπτική επίδραση του διεφθαρμένου, συγκεντρωτικού, πολιτισμού του κρατισμού.